Fonoholizm – uzależnienie od telefonu komórkowego, od ekranu, nomofobia. Wszystkie uzależnienia związane z nowymi mediami są uzależnieniami behawioralnymi – zaliczanymi do uzależnień czynnościowych. Wiąże się z niekontrolowanym wykonywaniem pewnych czynności. Fonoholizm stoi zatem w szeregu obok uzależnień od hazardu, gier komputerowych, zakupów, patologicznego zbieractwa, stosowania restrykcyjnych diet czy korzystania z siłowni.
Przyczyny powstania uzależnienia wśród dzieci i młodzieży
Uzależnienia behawioralne, obejmują uzależnienia pierwotne i wtórne. Pierwsze z nich polegają na tym, że uzależniające są cechy samego medium, na przykład od aplikacji i usług. Uzależnienia wtórne natomiast wskazują, na patologiczne użytkowanie, które jest formą ucieczki od realnych problemów. Słowem, przyczyn powstania uzależnień jest wiele, mogą to być między innymi – problemy zdrowotne, zaburzenia psychiczne, konflikty domowe, stres szkolny, niepowodzenia w relacjach z rówieśnikami.
Uzależnienie od mediów jest wynikiem radzenia sobie z sytuacją stresową. Do wzorców reagowania na stres zaliczamy strategie konfrontacyjne lub unikowe. Do pierwszej grupy należą poszukiwanie informacji, wsparcie społeczne, natomiast do drugiej powstrzymywanie się od działania, zaprzeczenie istnienia problemu, odsunięcie się od nich. Zarówno przy pierwszej, jak i przy drugiej strategii młody człowiek może wybrać ucieczkę w media, co doprowadza do uzależnień.
Kolejną przyczyną uzależnień jest obserwowanie i naśladowanie dorosłych. Pojawiają się na świecie, nie znając go bez nowych mediów:
Dzieci nie rodzą się z potrzebą korzystania z technologii, ale z ciekawości świata. Technologię jednak wszędzie widzą i szybko uświadamiają sobie, że jest w codziennym życiu niezbędna.
Dzieci nas nie słuchają, tylko naśladują. Jeśli rodzice nie stosują wobec siebie ograniczeń w domu, przyczyniamy się do powstania uzależnienia u dziecka.
Cyfryzacja dzieciństwa, nastąpiła na każdej płaszczyźnie, nie tylko w domu, ale również w szkole. Nicholas Kardaras, autor książki Dzieci ekranu. Jak uzależnienie od ekranu przejmuje kontrolę nad naszymi dziećmi – i jak wyrwać je z transu, a także profesor kliniczny i specjalista ds. uzależnień w Stanach Zjednoczonych dołącza do swojej książki załącznik z pismem adresowanym do Dyrektora szkoły z prośbą o to, aby całość edukacji dziecka odbywała się bez stosowania urządzeń elektronicznych. Jest to ciekawe o tyle, że książka ta została wydana w 2016 roku – w roku nie znającym jeszcze rzeczywistości pandemicznej.
Powodem, dla którego młody użytkownik sięga po telefon komórkowy jest stworzenie sobie możliwości dobrej zabawy. Sieć pozwala realizować różnorodne zainteresowania, ułatwia poznawanie nowych ludzi i nawiązywanie kontaktów, umożliwia społeczną autoprezentację, pozwala na szybką ucieczkę od rzeczywistości, kompensuje osobiste deficyty i sprzyja unikaniu trudnych bezpośrednich relacji.
Krzysztof Piersa w książce Komputerowy ćpun unaocznia, że osoba uzależniona od gier komputerowych zawsze ma jakąś wymówkę, dla której warto grać. Wymienia najczęstsze wymówki nałogowego gracza: Gram, bo lubię grać; Grania pobudza moją wyobraźnię; Gry mnie inspirują; Dzięki grom nauczyłem się angielskiego lepiej niż w szkole; Zamiast grać mógłbym ćpać; Dzięki grom poznałem wielu niesamowitych ludzi; Gry to rozrywka dla intelektualistów i nie każdy ją rozumie; Gram bo uwielbiam fantastykę i science-fiction; Gram żeby uciec od problemów.
Wpływ uzależnienia na zachowanie – konsekwencja w relacjach ze znajomymi, rodzicami i nauczycielami
Jednego tylko w tej światłowodowej rewolucji nie zauważyliśmy – tempo zmian jest szybsze niż nasze zdolności adaptacyjne. Trudność tej adaptacji polega na tym, że nie jesteśmy zaprogramowani do całodobowej aktywności. A nasz mózg nie zdążył, bez jakichkolwiek skutków ubocznych, do tych dynamicznych zmian się przystosować.
Uzależnienie od ekranu powoduje przygnębienie, spadek dobrego samopoczucia. Młodzi ludzie są w stanie nieustannego lęku braku przynależności i pogłębiają swoje obawy przed wykluczeniem. Mają nieustanną kontrolę poziomu własnej atrakcyjności – a jej wyznacznikiem są serduszka i lajki pod zdjęciem. Nieustanna potrzeba sięgania po telefon sprawia, że młodzi ludzie mniej śpią, brakuje im głębokiego odpoczynku. W szkole nie potrafią czytać ze zrozumieniem, brakuje im koncentracji. Poziom zapamiętywania kurczy się.
Uzależnienie to, jak każde inne wpływa na relacje, doprowadza do ich braku. Dzieci nie potrafią skupić się na drugim człowieku – brakuje im uważnej obecności. Brak rozmowy i treningu mowy prowadzi do tego, że młodzi ludzie nie potrafią głęboko komunikować się. Zanika u nich umiejętność rozpoznawania sygnałów mowy niewerbalnej. Dzieci stają się mniej dojrzałe emocjonalnie:
Brak wczesnych doświadczeń, które wspierają dojrzałość emocjonalną i rozwijają empatię, powoduje, że mapa neuronowa przybiera inny, uboższy kształt.
Uzależnienie od fonoholizmu doprowadza do zaniku kompetencji społecznych, fizycznych oraz manualnych.
Profilaktyka uzależnienia
Wspomniany powyżej Nicholas Kardaras podkreśla, że najważniejsze jest szerzenie świadomości i tworzenie zmian społecznych w temacie korzystania z świecących prostokątów. Przygotował on petycję, która prosi o przygotowanie ustawy nakazującej umieszczenie na wszelkich ekranach elektronicznych ostrzeżeń. Podobnie jak na opakowaniu papierosów, na ekranach pojawiłby się napis: „Uwaga: nadmierne używanie przez dzieci może prowadzić do zaburzeń klinicznych”.
Najważniejsza jest rozmowa z dziećmi, wytłumaczyć powody, dla których wprowadzamy zasady korzystania z telefonu komórkowego. Można podeprzeć się badaniami, filmami edukacyjnymi w tym zakresie. Należałoby przede wszystkim zwrócić uwagę na to, że smartfony służą przede wszystkim do komunikacji i są one przywilejem a nie obowiązkiem.
Dzieci powinny jak najdłużej żyć bez technologii. Ich pokoje powinny być wolne od technologii, a media społecznościowe niedostępne przed trzynastym rokiem życia. Warto wprowadzać miejsca bez telefonu, takie jak: stół, biurko, łóżko. Dzieciom należy wprowadzać limit czasowy, w którym korzystają z urządzeń.
Rodzice powinni znać hasło do telefonu i kontrolować z jakich aplikacji korzysta dziecko. Najważniejsze to przedstawić dzieciom, że to ludzie i prawdziwa rozmowa powinna być na pierwszym miejscu. Już nawet dzwonienie będzie lepszą alternatywą niż SMS lub wiadomość wysłana na komunikatorze.
Po stronie nauczycieli, pedagogów szkolnych i psychologów leży działanie profilaktyczne w szkole. Na godzinach wychowawczych uczniowie mogliby tworzyć projekty profilaktyczne, plakaty szerzące wiadomości na temat skutków nadmiernego korzystania z urządzeń i pomysłów na ograniczenie ich użytkowania.
Zakończenie
Potrafię bez niczyjej ingerencji odciąć się od smartfona kiedy tylko mam na to ochotę. Młody człowiek, nie zrobi tego bez naszej pomocy. Jest to wyzwanie dla nas dorosłych – rodziców, nauczycieli, aby wcielić przedstawioną wyżej profilaktykę w ich życie. Postarać się przekazać im w przystępny sposób skutki korzystania z nowych mediów.
Bibliografia
1. Guerreschi C.: Nowe uzależnienia. Kraków 2010.
2. Kardaras N.: Dzieci ekranu. Jak uzależnienie od ekranu przejmuje kontrolę nad naszymi dziećmi – i jak wyrwać je z transu. Warszawa 2021.
3. Kowalski M., Kania S., Gabała-Wdowiak K., Żybort A.: Cyberzagrożenia rozwoju dzieci i młodzieży – podszeptywacze używek i podszeptywacze śmierci. „Wychowanie na co dzień” 2018, Nr 5-6
4. Kozak S.: Patologia fonoholizmu. Przyczyny, skutki i leczenie uzależnienia dzieci i młodzieży od telefonu komórkowego. Warszawa 2013.
5. Krzyżanowska A.: Kierunek: offline. Jak znaleźć cyfrową równowagę i zrozumieć e-dzieciństwo swojego dziecka? Bielsko-Biała 2020.
6. Ogonowska A.: Uzależnienia medialne. Uwarunkowania, leczenie, profilaktyka. Kraków 2018.
7. Piersa K: Komputerowy ćpun. Warszawa 2015.
Weronika Bienioszek